Uniwersytet Śląski w Katowicach powstał 8 czerwca 1968 roku, jako 9 uniwersytet w Polsce. Powołanie Uniwersytetu Śląskiego poprzedziło funkcjonowanie w Katowicach Wyższej Szkoły Pedagogicznej, której korzenie sięgają 1928 roku. Tuż przed wybuchem II wojny światowej ówczesny wojewoda śląski polecił dyrektorom Instytutu Pedagogicznego oraz Instytutu Śląskiego rozpoczęcie prac studialnych, które miały przygotować podstawę do powstania w Katowicach uczelni humanistycznej. Prace te przerwała wojna. Połączenie w 1968 roku katowickiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej z działającą w stolicy Górnego Śląska od 1963 roku Filią Uniwersytetu Jagiellońskiego dało początek Uniwersytetowi Śląskiemu, dzisiaj jednemu z największych polskich Uniwersytetów. Gdy inaugurował pierwszy rok akademicki, miał 4 Wydziały: Humanistyczny; Prawa i Administracji; Matematyki, Fizyki i Chemii oraz Wychowania Technicznego, kształcił 6 000 studentów i zatrudniał blisko 250 nauczycieli akademickich. 
 

Dzisiejszy Uniwersytet Śląski to w pełni autonomiczna szkoła wyższa, goszcząca i kształcąca około 40 000 studentów studiów licencjackich i magisterskich oraz słuchaczy studiów podyplomowych i doktoranckich w murach swych 12 Wydziałów: Artystycznego; Biologii i Ochrony Środowiska; Etnologii i Nauk o Edukacji; Filologicznego; Informatyki i Nauki o Materiałach; Matematyki, Fizyki i Chemii; Nauk o Ziemi; Nauk Społecznych; Pedagogiki i Psychologii; Prawa i Administracji; Radia i Telewizji im. Krzysztofa Kieślowskiego; Teologicznego oraz w kilkunastu międzywydziałowych i ogólnouczelnianych jednostkach naukowo-dydaktycznych. Uniwersytet zatrudnia blisko 3 500 pracowników, w tym 2 000 nauczycieli akademickich.


Uniwersytet Śląski posiada prawo nadawania stopni naukowych: doktora i doktora habilitowanego oraz przyznawania najwyższej godności akademickiej, doktora honoris causa. Wśród osób, którym Uniwersytet nadał do tej pory tę zaszczytną i honorową godność, są między innymi: dr Edmund J. Osmańczyk, prof. Stanisław Turski, prof. Kazimierz Popiołek, prof. Włodzimierz Trzebiatowski, prof. Jan Szczepański, prof. Manfred Lachs, Eugene Ionesco, Hans-Dietrich Genscher, Josif Brodski, prof. Jean Nicod, prof. Stanisław Barańczak, prof. Adam Strzałkowski, Ryszard Kapuściński, prof. Jacques Derrida, Tadeusz Różewicz, prof. Józef Szajna, prof. Wincenty Okoń, prof. Jerzy Stuhr, ks. abp Damian Zimoń, prof. Jon Ove Hagen, prof. Jan Węglarz, prof. Irena Bajerowa, prof. Kazimierz Polański, prof. Jerzy Buzek.
 

Zbiory Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego liczą niemal 1 400 000 woluminów (druki zwarte, skrypty, czasopisma), a zakres gromadzonych zbiorów obejmuje wszystkie dziedziny wiedzy stanowiące przedmiot studiów i badań prowadzonych na Uczelni. Oferta czasopism naukowych dostępnych elektronicznie obejmuje blisko 10 000 tytułów. Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego współpracuje z krajowymi i zagranicznymi bibliotekami naukowymi, prowadząc wymianę publikacji i materiałów naukowych przeznaczonych dla pracowników, studentów i doktorantów Uniwersytetu.
 

W maju 1997 roku Senat Uczelni zatwierdził dokument „Misja Uniwersytetu Śląskiego”; zgodnie z nim, Uniwersytet przyjął w swych działaniach następujące wartości: Prawdę, do której zmierza myśl drogą badań naukowych i twórczości artystycznej oraz Wiedzę, która jest upowszechniana poprzez wysokiej jakości nauczanie na różnych poziomach kształcenia. Kształcenie to odpowiada wzrastającym potrzebom edukacyjnym społeczeństwa, a programy nauczania mają służyć nie tylko nabywaniu wiedzy fachowej, ale przede wszystkim mają formować twórcze postawy wobec świata. Zadaniami Uniwersytetu, rozumianego jako wspólnota uczonych i studentów, nauczających i nauczanych, są: prowadzenie badań naukowych i tworzenie nowych form opisu świata, poszukiwanie praw nim rządzących oraz otwieranie nowych horyzontów poznawczych i formowanie twórczych postaw wobec rzeczywistości.
 

Górny Śląsk to z jednej strony Region skupiający dużą liczbę mieszkańców, a z drugiej, ważne centrum życia gospodarczego i społecznego, dzięki czemu Uniwersytet Śląski odgrywa istotną rolę w przygotowaniu jego fachowych kadr. Uczelnia, pomna swej roli głównego i największego ośrodka akademickiego na Górnym Śląsku w zakresie nauk humanistycznych, społecznych i matematyczno-przyrodniczych, uczyniła w tej mierze wszystko, by sprostać nowym wyzwaniom, które można sformułować następująco: bez odpowiedniego przygotowania i wykształcenia swoich mieszkańców, Śląsk nie sprosta wymogom nowej rzeczywistości i nowego modelu życia. Znaczący wzrost liczby osób kształcących się w Uniwersytecie w okresie ostatnich kilkunastu lat — z kilkunastu tysięcy na początku lat 90. do 40 000 w 2008 roku — jest właśnie formą odpowiedzi Uczelni na istotne potrzeby edukacyjne Regionu. Od chwili powstania w 1968 roku, mury Uniwersytetu Śląskiego opuściło już ponad 130 000 absolwentów.
 

Uniwersytet Śląski jest stroną 125 bilateralnych umów międzynarodowych zawartych z uczelniami wyższymi i instytutami naukowymi w ponad 35 krajach świata, dzięki którym możliwa jest wymiana pracowników i studentów Uczelni dla prowadzenia badań naukowych, działalności dydaktycznej i organizacyjnej. Jednocześnie Uniwersytet aktywnie uczestniczy w międzynarodowych programach edukacyjnych i naukowo-badawczych (w tym przede wszystkim w Programach Ramowych Unii Europejskiej) oraz w pracach międzynarodowych organizacji akademickich (z których najważniejsze to IAU z siedzibą w Paryżu i EAU z siedzibą w Genewie).
 

Siedzibą władz Uniwersytetu Śląskiego, a także większości jednostek dydaktycznych są Katowice. Pozostałe wydziały i jednostki Uczelni zlokalizowane są w 4 miastach województwa śląskiego: Chorzowie, Cieszynie, Rybniku i Sosnowcu.
 

Pierwszym Rektorem Uniwersytetu Śląskiego (w latach 1968–1972) był prof. dr hab. Kazimierz Popiołek. Kolejnymi Rektorami byli profesorowie: Henryk Rechowicz (w latach 1972–1980); Sędzimir M. Klimaszewski (w latach 1980–1981 oraz 1982–1990); August Chełkowski (w latach 1981–1982); Maksymilian Pazdan (w latach 1990–1996); Tadeusz Sławek (w latach 1996–2002). W latach 2002–2008 urząd Rektora Uniwersytetu Śląskiego sprawował prof. zw. dr hab. Janusz Janeczek. Wiosną 2008 roku odbyły się wybory władz rektorskich na kadencję 2008–2012; kolegium elektorów, reprezentujące społeczność akademicką Uniwersytetu, powierzyło sprawowanie urzędu Rektora Uniwersytetu Śląskiego prof. zw. dr. hab. Wiesławowi Banysiowi. W roku 2012 prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś został ponownie wybrany na rektora Uniwersytetu Śląskiego na kadencję 2012–2016.